भारतीय खगोलशास्त्र

राशी

राशीचा उल्लेख झाला म्हणजे ज्योतिषशास्त्राचा विषय असणार असे प्रत्येकाला वाटते परंतु 'अवकाशवेध' ही वेबसाइट खगोलशास्त्रावरील अभ्यास करणार्‍यांसाठी असल्याने या विभागात राशी आणि खगोलशास्त्राचा जेवढा संबंध आहे तेवढीच माहिती देण्यात आली आहे. पृथ्वीला सूर्य प्रदक्षिणा करण्यास ३६५ दिवस म्हणजेच एक वर्ष लागते. रात्री सूर्य आपल्या विरुद्ध दिशेला असल्याने आपणास तारे दिसतात. तर दिवसा सूर्य प्रकाशामुळे आपणास तारे दिसत नाहीत. पृथ्वीवरील वातावरणातील धुळीकणांमूळे सूर्य किरणे सर्वत्र पसरतात आणि सूर्यामागील तारे सूर्य प्रकाशात तारे लुप्त होतात. फार पूर्वीच्या खगोलशास्त्रज्ञांना एक गोष्ट आढळून आली ती म्हणजे रात्री सूर्य प्रकाश नसल्यामुळे आपणास तारे दिसतात तसेच दिवसा देखिल तारे आपल्याच जागी असतात. परंतु सूर्य प्रकाशामुळे ते आपणास दिसू शकत नाहीत. नंतर त्यांना असे आढळून आले की सूर्य आणि चंद्र नियमित पूर्वेला उगवून पश्चिमेला मावळतात. फक्त रात्रीच्या चंद्राचा विचार केल्यास दररोज तो आपणास थोडासा पुढे म्हणजे पूर्वेकडे सरकलेला आढळतो. आपल्याला हे सरकणे त्या मागील तार्‍यांच्या जागेवरून कळते तसेच सूर्याच्या मागील तारे जरी दिसत नसले तरी त्याच्या उगवण्या आधी आणि मावळल्यानंतरच्या काही काळानंतर सूर्य देखिल आपल्या जागे वरून हाललेला दिसतो. अवकाशाचा अभ्यास व्यवस्थित व्हावा म्हणून खगोलशास्त्रज्ञांनी अवकाशातील जवळ-जवळच्या तार्‍यांचा मिळून एक तारकासमूह, अशा प्रकारे दिसणार्‍या सर्व तार्‍यांना मिळून त्यांचे ८८ तारकासमूह तयार केलेत. नंतर त्यांना असे आढळून आले की ठराविक तारका समूह हे सूर्य-चंद्राच्या उगवण्याच्या आणि मावळण्याच्या मार्गावर आहेत. सूर्य ठराविक काळानंतर एका तारकासमुहामधून दुसर्‍या तारकासमुहामध्ये जातो. सूर्याच्या या मार्गावर एकूण १२ तारकासमूह असल्याचे आढळून आले. ह्याच तारकासमुहांना नंतर राशी असे नाव देण्यात आले. ह्या राशी म्हणजेच मेष, वृषभ, मिथुन, कर्क, सिंह, कन्या, तूळ, वृश्चिक, धनु, मकर, कुंभ, मीन. पृथ्वीचा अक्ष २३. ४५ अंशाने कललेला असल्याने सूर्याची उगवण्याची आणि मावळण्याची जागा दररोज थोड्या प्रमाणात बदलत असते ह्या सूर्याच्या मार्गाला आपण आयनिकवृत्त असे म्हणतात. सहा महिने सूर्य उत्तर पृथ्वीच्या ध्रृवीय भागात व सहा महिने दक्षिण पृथ्वीच्या ध्रृवीय भागात असतो. अशा प्रकारे वर-खाली सरकताना तो दोन वेळा पृथ्वीच्या विषुववृत्ताच्या समान पातळीत येतो. त्यावेळेस दिवस-रात्र समान १२ तासांचे असतात. हे दिवस म्हणजे २१ मार्च ( ज्यावेळेस सूर्य पृथ्वीच्या उत्तर ध्रृवीय भागात प्रवेश करतो ) आणि २३ सप्टेंबर ( ज्यावेळेस सूर्य पृथ्वीच्या दक्षिण ध्रृवीय भागात प्रवेश करतो ). आपण विषुववृत्तावर असाल तर ह्या दोन दिवशी सूर्य दुपारी १२ वाजता बरोबर डोक्यावर असतो. २१ मार्च ह्या दिवशी सूर्य ज्या बिंदूवर असतो त्यास 'वसंतसंपात' म्हणतात तर २३ सप्टेंबर ह्या दिवशी सूर्य ज्या बिंदूवर असतो त्यास 'शरदसंपात' असे म्हणतात. तसेच २१ जून ह्या दिवशी सूर्य जास्तीत जास्त वर उत्तर भागात आलेला असतो ह्यालाच उत्तरायण असे देखिल म्हणतात, तर २२ डिसेंबर ह्या दिवशी सूर्य जास्तीत जास्त वर दक्षिण भागात असतो. ह्यालाच 'दक्षिणायन' असे देखिल म्हणतात. ज्यावेळेस राशींची संकल्पना मांडण्यात आली त्यावेळेस 'वसंतसंपात' बिंदू मेष राशीमध्ये होता म्हणूनच मेष ही सुरवातीची रास मानली जाते. पृथ्वीच्या परांचन गतीमुळे दर ७२ वर्षांनी एक अंश ह्या प्रमाणे पृथ्वीचा अक्ष फिरतो आणि जवळपास २६ हजार वर्षांनी एक फेरा पूर्ण होतो. पृथ्वीच्या अक्षाच्या भ्रमणामुळे विषुववृत्त आणि आयनिकवृत्त ह्यांचे छेदनबिंदू ( 'वसंतसंपात' आणि शरदसंपात ) हे बिंदू देखिल पश्चिमेकडे सरकत असतात. राशींच्या संकल्पनेनंतर आज जवळपास हजार वर्षांनंतर ह्या दोन्ही छेदनबिंदूंची जागा बदललेली आहे व 'वसंतसंपात' बिंदू 'मीन रास' संपवून 'कुंभ राशी' मध्ये प्रवेश करीत आहे तर शरदसंपात बिंदू 'कन्या' राशीमध्ये आहे. आपण दर १४ जानेवारी रोजी 'मकर संक्रांत' साजरी करतो कारण त्यावेळेस सूर्य मकर राशीमध्ये प्रवेश करीत असतो. ८८ तारकासमुहांना जेव्हा नावे देण्यात आली तेव्हा त्यांच्या आकाराचा विचार केला गेला. बहुतेक तारकासमुहांच्या आकारामध्ये एखाद्या मनुष्य, प्राणी किंवा पक्षाचा आकार योगायोगाने आढळल्याने त्यांना त्याप्रमाणे नावे देण्यात आलीत. त्यांना नावे देताना देखिल एखाद्या ऐतिहासिक संबंध असलेल्या व्यक्ती अथवा प्राण्याचा विचार केला गेला असावा. कारण बहुतेक तारकासमुहांतील व्यक्ती अथवा प्राण्याचा उल्लेख पुराणकथांमध्ये आढळतो. अशा प्रकारे ऐतिहासिक नावे देण्यामागे दोन कारणे असू शकतात एकतर ती गोष्ट खरी असू शकते किंवा पुराणकथांमुळे तो विशिष्ट तारकासमूह चांगला लक्षात राहतो. मेष राशीचा आकार मेंढ्याप्रमाणे, वृषभ राशीचा आकार बैलाप्रमाणे, मिथुन राशीचा आकार दोन लहान मुलांप्रमाणे, कर्क राशीचा आकार खेकड्याप्रमाणे, सिंह राशीचा आकार सिंहाप्रमाणे, कन्या राशीचा आकार मुलीप्रमाणे, तूळ राशीचा आकार तराजूप्रमाणे, वृश्चिक राशीचा आकार विंचूप्रमाणे, धनु राशीचा आकार धनुष्यधारी मनुष्याप्रमाणे, मकर राशीचा आकार बकरीप्रमाणे, कुंभ राशीचा आकार पाणी वाहणार्‍या मनुष्याप्रमाणे, मीन राशीचा आकार समुद्रातील दोन माश्यांप्रमाणे दिसतो. राशी   मेष वृषभ मिथुन कर्क सिंह कन्या तुळ वृश्चिक धनु मकर कुंभ मीन  राशींचा काल्पनिक आकार पाहाण्यासाठी इथे क्लिक करा.  नक्षत्र   फार पूर्वी पासून मानव आपल्या जिज्ञासेमुळे निरनिराळ्या विषयांवर विचार करून संशोधन करीत आला आहे. आजपर्यंत मानवाने सर्वच विषयांवर सखोल संशोधन केले आहे. ह्या निरनिराळ्या विषयांपैकी एक विषय होता आकाश. हजारो वर्षापासून म्हणजे आदिमानवापासून अवकाश या विषयावर विचार केला जात आहे. नंतर अवकाश हा वेगळाच विषय बनला आणि ह्या विषयाचा अभ्यास अधिक सोईस्कर व्हावा म्हणून मानवाने अवकाशातील प्रत्येक तार्‍यास निरनिराळे नाव दिले. पुढे ह्या प्रत्येक तार्‍याचे नाव व ठिकाण लक्षात ठेवणे कठीण होऊ लागले म्हणून आकाशातील तारकांचे ८८ विभाग केले व त्या तारकासमुहांना निरनिराळी नावे देण्यात आलीत. आपल्या भारतीय संस्कृतीमध्ये देखिल वेदकाळापासून अवकाशातील सर्व तारकासमुहांवर संशोधन केले गेले आहे. परंतु आपल्या येथे फक्त २७ तारका समूहांनाच देण्यात आले त्याचे कारण म्हणजे प्रती वर्षी सूर्याचा प्रवास या तारकासमुहामधून होतो. वेदकाली नक्षत्रे चोवीस होती. तेव्हा फाल्गुनी, आषाढा आणि भाद्रपदा हे प्रत्येकी चार तारकांचे एक-एक असे नक्षत्रसमुह मानले होते. पण नंतरच्या काळात प्रत्येकी दोन तारकांचे पूर्वा आणि उत्तरा असे विभाग पाडण्यात आले आणि नक्षत्रे सत्तावीस झाली. त्यानंतर अभिजित तार्‍याला एक नक्षत्र मानून एकूण नक्षत्र संख्या २८ झाली. शतपथ ब्राम्हणात ही २८ नक्षत्रे दिलेली आहेत. त्याला 'सर्वतोभद्रचक्र' असे म्हणत असत. परंतु नंतर केव्हातरी अभिजित नक्षत्र वगळण्यात आले कारण ते नक्षत्र सूर्य-चंद्राच्या मार्गापासून फार लांब उत्तरेकडे आहे. पृथ्वीचा ध्रृव सरळ नसल्यामुळे सूर्याच्या व चंद्राच्या उगवण्याच्या आणि मावळण्याच्या मार्गामध्ये दररोज थोड्या प्रमाणात बदल होत असतो. पृथ्वी जर स्थिर आहे असे मानल्यास सूर्य, चंद्र आणि इतर ग्रहांसोबत सर्व तारकासमूह पृथ्वी भोवती गोलाकार भ्रमण करीत असल्याचे आपणास जाणवेल ह्या सर्वांमध्ये आपण फक्त सूर्य आणि चंद्र ह्यांचाच विचार केल्यास त्यांच्या दररोजच्या उगवण्याच्या आणि मावळण्याच्या मार्गास 'आयनिकवृत्त' असे म्हणतात. आयनिकवृत्ताचे १२ प्रमुख भाग पाडून त्यांना 'राशी' असे नाव देण्यात आले व त्याच आयनिकवृत्ताचे आणखी २७ भाग पाडून त्यांना एक नाव दिले आहे आणि ते नाव आहे 'नक्षत्र'. सूर्य-चंद्रादी नवग्रह पूर्वेला उगवताना आणि डोक्यावरून मागे जाऊन पश्चिमेला मावळताना दिसतात. ग्रहांच्या या भासमान मार्गाला क्रांतिवृत्त किंवा आयनिकवृत्त अशी संज्ञा आहे. क्रांतिवृत्त गोलाकार म्हणजेच ३६० अंशाचे असते या क्रांतिवृत्ताचे समान १२ भाग म्हणजे १२ राशी आणि याच क्रांतिवृत्ताचे समान २७ भाग म्हणजेच नक्षत्रे होत. क्रांतिवृत्ताच्या ३६० अंशाला १२ ने भाग जातो. त्यामुळे प्रत्येक राशी ३० अंशाची होते. त्याप्रमाणे नक्षत्र किती अंश कलेचे असते ते समजण्यासाठी थोडी आकडेमोड करावी लागेल. त्यासाठी सर्वप्रथम ३६० अंशाच्या कलाकरून घ्याव्या लागतील. १ अंश = ६० कला. त्यावरून ३६० x ६० = २१६०० कला होतात. याला २७ ने भागल्यावर ८०० कला हे उत्तर येते. म्हणजे १ नक्षत्र ८०० कलांचे असते. या कलांचे अंश करताना पुन्हा ६० ने भागावे म्हणजे १३ ने पूर्ण भाग जातो. व २० उरतात. (१३x६०=७८०+२० कला ८०० कला) म्हणजे १३ अंश २० कलांचे एक नक्षत्र होते. एका नक्षत्राच्या १३ अंश २० कला किंवा८०० कला होतात. एका नक्षत्राचे चार चरण असतात म्हणजे एका चरणाचे २०० कला होतात. २०० भागिले ६० (कला) केले तर ३ अंश पूर्ण (३x६०=१८०+२०=२०० कला) व २० कला येतात. त्यावरून ३ अंश २० कलांचे एक नक्षत्र चरण होते. आता १२ राशीत २७ नक्षत्रे म्हणजे प्रत्येक राशीत किती नक्षत्रे येतील? एका नक्षत्राचे चार चरण, तर २७ नक्षत्रांचे २७*४=१०८ चरणे होतात. १०८ ला (चरण) १२ ने भागले असता भागाकार ९ येतो. म्हणजे एका राशीत ९ चरणे येतात. चार चरणांचे एक नक्षत्र म्हणजे ८ चरणांची २ नक्षत्रे झाली. एक चरण उरले. एक चरण म्हणजे पाव भाग म्हणजे एका राशीत (९ चरणे म्हणजे) सव्वादोन नक्षत्रे येतात. दोन राशीत साडेचार नक्षत्र, तर ८ राशीत १८ आणि १२ राशीत २७ नक्षत्रांची विभागणी बरोबर होते. कोणत्या राशीमध्ये कोणती नक्षत्रे हे ठरलेले असते. नक्षत्रांमध्ये अश्विनी हे पहिले नक्षत्र आहे आणि राशीमध्ये मेष ही पहिली राशी आहे. त्यामुळे अश्विनी नक्षत्र व मेष राशीची सुरुवात एकाच बिंदूपासून होते. मेष राशी नंतर जसे वृषभ, मिथुनादी राशी ओळीने येतात तशी नक्षत्रेही ठरलेल्या क्रमाने येतात. १) अश्विनी, २) भरणी, ३) कृत्तिका, ४) रोहिणी, ५) मृगशीर्ष, ६) आर्द्रा, ७) पुनर्वसू, ८) पुष्य, ९) आश्लेषा, १०) मघा, ११) पूर्वा फाल्गुनी, १२) उत्तरा फाल्गुनी, १३) हस्त, १४) चित्रा, १५) स्वाती, १६) विशाखा, १७) अनुराधा, १८) ज्येष्ठा, १९) मूळ, २०) पूर्वाषाढा, २१) उत्तराषाढा, २२) श्रवण, २३) धनिष्ठा, २४) शततारका, २५) पूर्वाभाद्रपदा, २६) उत्तराभाद्रपदा, २७) रेवती. ही २७ नक्षत्रे असून, ती याच क्रमाने येतात. म्हणजे याच क्रमाने चंद्र एका नक्षत्रातून दुसर्‍या नक्षत्रात जातो. चंद्र ज्या नक्षत्रात असतो ते त्या दिवसाचे नक्षत्र असते. साहजिकच चंद्र ज्या नक्षत्रात असतो ते त्या व्यक्तीचे चंद्र नक्षत्र आणि चंद्र ज्या राशीत असतो ती त्या व्यक्तीची चंद्रराशी. बहुतांशी लोकांना ही चंद्रराशी माहीत असते. सव्वादोन नक्षत्राची एक राशी होते म्हणजेच चंद्र दोन-सव्वादोन दिवस एकाच राशीत असतो. साहजिकच तेवढ्या काळात जन्मलेल्या व्यक्तींची राशी एक येते, मात्र नक्षत्र वेगळे असते. उदाहरणार्थ अश्विनी ( चार चरण ), भरणी (चार चरण), कृत्तिका (एक चरण) मिळून एक चरण होते.७ टीप :- (नक्षत्र ह्या विषयावर कमी पुस्तके उपलब्ध असल्यामुळे २७ नक्षत्रांपैकी प्रत्येक नक्षत्रांसंबंधी जी काही माहिती मिळाली ती ह्या विभागात आपणास पाहाव्यास मिळेल. अजून देखिल सर्वच नक्षत्रांसंबंधी पुरेशी माहिती नसल्यामुळे भविष्यामध्ये अजून काही माहिती मिळाल्यास ती आपणासाठी उपलब्ध करून देण्यात येईल. त्यापरीचे आवश्यक ते संशोधन व प्रयत्न मी करीत आहे.) नक्षत्र   प्रत्येक नक्षत्राबद्दलची माहिती पाहण्यासाठी खाली दिलेल्या २७ नक्षत्रांच्या नावावर क्लिक करा.   अश्विनी भरणी कृत्तिका रोहिणी मृगशीर्ष आर्द्रा पुनर्वसू पुष्य आश्लेषा मघा पूर्वा फाल्गुनी उत्तरा फाल्गुनी हस्त चित्रा स्वाती विशाखा अनुराधा ज्येष्ठा मूळ पूर्वाषाढा उत्तराषाढा श्रवण धनिष्ठा शततारका पूर्वाभाद्रपदा उत्तराभाद्रपदा रेवती नक्षत्रांचे अवकाशातील स्थान   खालील चित्रांवर क्लिक केल्यास ती मोठ्या आकारामध्ये पाहता येतील.   नक्षत्र अवकाशातील स्थान वेळ - रात्री ९.०० वा       रेवती अश्विनी भरणी कृत्तिका रोहिणी उगविताना - महिना - नोव्हेंबर डोक्यावर - महिना - जानेवारी मावळताना - महिना - मार्च कृत्तिका रोहिणी मृगशीर्ष आर्द्रा उगविताना - महिना - डिसेंबर डोक्यावर - महिना - फेब्रुवारी मावळताना - महिना - एप्रिल मृगशीर्ष आर्द्रा पुनर्वसू पुष्य आश्लेषा उगविताना - महिना - जानेवारी डोक्यावर - महिना - मार्च मावळताना - महिना - मे पुष्य आश्लेषा मघा पूर्वा फाल्गुनी उत्तरा फाल्गुनी उगविताना - महिना - फेब्रुवारी डोक्यावर - महिना - एप्रिल मावळताना - महिना - जुन पूर्वा फाल्गुनी उत्तरा फाल्गुनी हस्त चित्रा स्वाती उगविताना - महिना - एप्रिल डोक्यावर - महिना - जुन मावळताना - महिना ऑगस्ट चित्रा स्वाती विशाखा अनुराधा उगविताना - महिना - मे डोक्यावर - महिना - जुलै मावळताना - महिना - सप्टेंबर विशाखा अनुराधा ज्येष्ठा मूळ उगविताना - महिना - जुन डोक्यावर - महिना - ऑगस्ट मावळताना - महिना - ऑक्टोबर अनुराधा ज्येष्ठा मूळ पूर्वाषाढा उत्तराषाढा श्रवण धनिष्ठा उगविताना - महिना - जुलै डोक्यावर - महिना - ऑगस्ट मावळताना - महिना - ऑक्टोबर उत्तराषाढा श्रवण धनिष्ठा शततारका पूर्वा भाद्रपदा उगविताना - महिना - ऑगस्ट डोक्यावर - महिना - ऑक्टोबर मावळताना - महिना - नोव्हेंबर शततारका पूर्वा भाद्रपदा उत्तरा भाद्रपदा रेवती अश्विनी उगविताना - महिना - ऑक्टोबर डोक्यावर - महिना - डिसेंबर मावळताना - महिना - जानेवारी